Szanse i zagrożenia rynkowe małych przedsiębiorstw

Małe i średnie przedsiębiorstwa (MSP) cechuje duża wrażliwość na wszelkie wahania i niestabilność. Dlatego podstawowym warunkiem osiągnięcia dobrego efektu ekonomicznego i psychologicznego jest długofalowa, stabilna polityka makroekonomiczna państwa.
Zazwyczaj małe i średnie przedsiębiorstwa napotykają trzy podstawowe bariery rozwojowe:
1) bariery rynkowe i otoczenia, wiążące się z problemami wynikającymi zarówno z ogólnej sytuacji gospodarczej (wahania koniunktury) jak i zmian natężenia konkurencji,
2) problemy zarządzania, wynikające z niewystarczającej wiedzy i umiejętności przedsiębiorców oraz kadry zarządzającej. W większości przypadków problemy te są umniejszane przez przedsiębiorców, ale faktycznie istnieją i stanowią istotną przeszkodę w rozwoju,
3) bariery finansowe.

Niewątpliwie najpoważniejszą barierą rozwoju MSP jest bariera finansowa. Praktycznie od początku narodzin sektora MSP w Polsce jednym z kluczowych problemów hamujących zarówno proces ich powstawania, jak i wzrostu był ograniczony dostęp do źródeł finansowania. Z problemem tym borykały się praktycznie wszystkie kraje zarówno te o dobrze rozwiniętych rynkach kapitałowych, jak i te zdominowane przez ustrój bankowy.

Poziom prywatnych oszczędności oraz zakumulowany majątek prywatny będący w dyspozycji potencjalnego przedsiębiorcy nie jest na ogół wystarczający do podjęcia działalności gospodarczej w szerszym zakresie, a naturalna dla banków, zachowawcza polityka kredytowa wobec MSP stanowi podstawową barierą w pozyskiwaniu kapitału. Powoduje to sytuację, kiedy od samego początku MSP cierpi na brak płynności, brak zdolności kredytowej i ograniczenia rozwoju. Jego wrażliwość na zewnętrzne szoki (np. opóźnienie przez klienta zapłaty faktury o dużej wartości) powodują natychmiast zagrożenie dla egzystencji firmy, zatory płatnicze, opóźnienia w regulacji zobowiązań podatkowych. Przedsiębiorstwa takie nie mają także środków na rozwój oraz wdrażanie nowości technologicznych.

Szereg MSP ze względu na niskie zasoby kapitałowe czy problemy z płynnością nie jest w stanie wypełnić kryteriów otrzymania kredytów bankowych. Szczególnie duże problemy mają MSP o dużym potencjale rozwoju pragnące rozwijać się bardzo szybko. Takie MSP często oferując nieznane na rynku innowacyjne produkty, są zmuszone do formułowania dużo bardziej ryzykownych planów i strategii działania, niż ma to miejsce w przypadku innych MSP. Tym samym nie poddają się one standardowym procedurom i analizom stosowanym w przypadku udzielania kredytów i pożyczek. W większości przypadków, ryzykowne, ale ambitne plany szybkiego rozwoju są bardzo niechętnie finansowane instrumentami dłużnymi, co powoduje, że zarówno system bankowy, jak już istniejący i rozwijający się system funduszy poręczeniowych i pożyczkowych są dla MSP o dużym potencjale rozwoju mało przydatne.

Bariery rynkowe należy rozumieć jako ogół niekorzystnych zjawisk związanych z otoczeniem rynkowym podmiotów gospodarczych. Dotyczą one zwłaszcza małych przedsiębiorstw wrażliwych na ogólną sytuację ekonomiczną; szczególnie na spadek popytu powodujący zmniejszanie się liczby klientów, zmniejszanie liczby zamówień.
Gospodarka polska i przedsiębiorstwa w niej działające stoją jedną nogą w potencjalnych możliwościach tkwiących w rosnącym rynku wewnętrznym i zewnętrznym, natomiast druga noga utkwiła im w barierach podażowych – braku pracowników oraz w bardzo wysokim poziomie wykorzystania mocy wytwórczych. Barierę podaży widać coraz wyraźniej w dwóch obszarach: (1) na rynku pracy, na którym brakuje – mimo ciągle wysokiego poziomu bezrobocia – rąk do pracy oraz (2) w wykorzystaniu mocy wytwórczych.
Problem braku pracowników narasta w wyniku zwiększonego zapotrzebowania na pracę będącego wynikiem ożywienia gospodarczego, strukturalnego niedopasowania rynku pracy do potrzeb gospodarki, migracji zarobkowej Polaków, niskiej skłonności Polaków do szukania pracy poza miejscem zamieszkania (wolimy wyjeżdżać do pracy za granicę niż dojeżdżać do pracy w kraju), utrzymywania przywilejów emerytalnych powodujących wczesną dezaktywację pracowników, niskiej skłonności do zatrudniania niepełnosprawnych.
Bariera podaży pracy jest niemożliwa do likwidacji w krótkim okresie, ale można próbować ograniczać jej skalę. I oczywiście dążyć do dopasowania rynku pracy do potrzeb gospodarki w średnim i długim okresie.
Wysoki i rosnący stopień wykorzystania mocy wytwórczych jest drugą barierą podażową. Wynosi on 84% . Ograniczenie tej bariery także wymaga czasu, bowiem niezbędne są tu inwestycje. Są dwie grupy przyczyn tego inwestycyjnego opóźnienia. Z badań PKPP Lewiatan wynika, że 39,2% przedsiębiorstw małych i średnich nie inwestowało (do połowy 2006 r.) ponieważ posiadało niewykorzystane moce wytwórcze. Podobne wyniki dostarczały także inne badania. Ponadto przedsiębiorstwa oceniały (i ciągle oceniają) ryzyko inwestowania jako bardzo wysokie, dlatego ich decyzje inwestycyjne są opóźnione. To ryzyko wiązało się i ciągle wiąże się przede wszystkim z częstymi zmianami regulacji prawnych dotyczących gospodarki, brakiem reformy finansów publicznych, który grozi możliwością poniesienia obciążeń podatkowych, brakiem planów zagospodarowania przestrzennego i brakiem regulacji, które wymuszą przygotowanie tych planów, brakiem uregulowania stosunków własnościowych wynikającym z braku decyzji reprywatyzacyjnych, trudnościami w dostępie do funduszy unijnych. W 2006 r. dynamika konsumpcji tak znacząco wzrosła, że przedsiębiorstwa musiały dokonać wyboru między ciągle wysokim ryzykiem inwestycji, a utratą rosnącego rynku.

Małe i średnie przedsiębiorstwa są często wystawiane na działanie coraz ostrzejszej konkurencji, będącej wynikiem coraz szerszego importu dóbr, a także efektów bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Dodatkowo, w obliczu rosnącej konkurencji niezbędne stają się działania mające na celu poszukiwania nowych rynków, nowych odbiorców, co z kolei wymaga angażowania środków pozwalających na dostosowanie do nowych sytuacji. Ponieważ małe przedsiębiorstwa często nie dysponują odpowiednimi zasobami, przegrywają w konfrontacji z firmami dużymi szczególnie, że ze względu na swą wielkość dysponują znacznie mniejszymi możliwościami oddziaływania zarówno za dostawców, jak i na potencjalnych odbiorców.
W kontekście przygotowania polskich MSP do działalności w warunkach konkurencji międzynarodowej należy zauważyć, że nisze rynkowe, obecnie zagospodarowane przez małe i średnie firmy, staną się, w wyniku łączenia rynków, przedmiotem zainteresowania przedsiębiorstw dużych . Może to spowodować zaostrzenie konkurencji a w konsekwencji, znaczne pogorszenie sytuacji małych przedsiębiorstw, często nie będących w stanie konkurować z firmami dużymi.
Istotnym wydaje się również zwrócenie uwagi na rozwój sieci powiązań kooperacyjnych między małymi a dużymi firmami. W Polsce jest ona stosunkowo słabo rozwinięta. Znaczna liczba małych przedsiębiorców postrzega firmy duże jako konkurencję, a nie jako potencjalnych partnerów.
To są najważniejsze zagrożenia i bariery rozwoju MSP.

Jeżeli chodzi o szanse i mocne strony to można wyróżnić: szybką reakcja na zmieniające się wymagania rynku, niezbiurokratyzowane struktury zarządzania, przedsiębiorczość zarządzających ( skłonność do ryzyka i wykorzystywanie szans), wykorzystanie uprzywilejowanych warunków do uzyskiwania wsparcia ze strony rządu i UE. Działając na rynku lokalnym potrafią trafniej określić zmiany popytu, co przyczynia się do znacznej redukcji kosztów magazynowania, transportu, zmniejszanie kosztów ogólnych, co wpływa na konkurencyjność firmy. Małe przedsiębiorstwa cechuje indywidualizowanie kontaktów z klientami, co sprzyja budowaniu lojalności wobec marki.
Szansą jest też dobra sytuacja makroekonomiczna. Rok 2006 był bardzo dobry dla przedsiębiorstw średnich i dużych. Wg danych GUS przychody w tej grupie firm wzrosły o 13,9%, zysk netto o 35,8%, rentowność sprzedaży netto wzrosła o 1/5, udział przychodów z eksportu w przychodach ogółem wzrósł o 8%.
Danych dotyczących wyników finansowych sektora MSP w 2006 r. jeszcze nie ma . Natomiast wyniki badania „Monitoring kondycji sektora MSP 2007” pozwalają na analizę i ocenę wpływu dobrej koniunktury w 2006 r. na małe i średnie przedsiębiorstwa. Tym bardziej, że w ocenie efektów działalności MSP w 2006 r. zaszły bardzo duże zmiany w stosunku do ocen z lat 2004-2005, które w tym obszarze były do siebie porównywalne.
Ponad 50% więcej przedsiębiorstw małych i średnich zwiększyło przychody ze sprzedaży w 2006r. Prawie 60% więcej MSP osiągnęło w 2006 r. większe zyski niż w 2004 i 2005 r. Prawie 30% więcej MSP zwiększyło udziały w rynku, jednocześnie tylko 5, 3% przedsiębiorstw stwierdziło, że spadły ich udziały w rynku, co oznacza że wzrost udziałów rynkowych dokonywał się dzięki wzrostowi rynku, a nie odbieraniu rynku konkurentom. Potwierdzają to oceny MSP dotyczące zmian liczby konkurentów – w 2005 r. wzrost liczby konkurentów deklarowało 56,6% MSP, w 2006 r. 51,7%. Natomiast znacząco spadł (i tak dość niski w latach 2004-2005) odsetek firm małych i średnich, które zwiększyły sprzedaż na eksport (o ponad 55%) i jednocześnie wzrósł odsetek MSP, które w 2006 r. nie eksportowały (prawie o 10%). Oznacza to, że zainteresowanie małych i średnich przedsiębiorstw sprzedażą na eksport zmniejszyło się w 2006 r. Przyczyn tego stanu rzeczy szukać należy we wzroście popytu na rynku polskim i decyzjach MSP o całkowitej (wzrósł odsetek przedsiębiorstw, których sprzedaż na eksport nie dotyczy) lub częściowej (spadek odsetka MSP, które zwiększyły sprzedaż na eksport) rezygnacji z eksportu.

Z badań NBP wynika, że problemy ze znalezieniem odbiorcy na produkowane wyroby ma obecnie jedynie 4,3% badanych przedsiębiorstw. Popyt nie jest już barierą rozwoju przedsiębiorstw. Firmy oczekują także utrzymania się wysokiego popytu na ich wyroby w przyszłości. Ma to swoje skutki, m.in.:

1) utrwala się malejąca dynamika eksportu, bowiem dynamicznie rosnąca konsumpcja na rynku polskim „wypycha” eksport z obszaru zainteresowania części przedsiębiorstw. W ten sposób zmniejszają one ryzyko działalności (szczególnie firmy małe i średnie),
2) utrzymuje się wysoka aktywność inwestycyjna przedsiębiorstw (aczkolwiek w II kwartale 2007 r. dynamika inwestycji ogółem obniżyła się o 25% w stosunku do I kwartału 2007).

Wielkie możliwości daje członkostwo w UE.
Fundamentem integracji europejskiej są cztery wolności rynku wewnętrznego :
• swoboda przepływu towarów,
• swoboda przepływu osób,
• swoboda przepływu kapitału,
• swoboda przepływu usług.
Swoboda przepływu towarów oznacza znoszenie ceł i ograniczeń ilościowych w wymianie między krajami, ujednolicanie norm, certyfikatów, wprowadzanie jednolitych dokumentów, znoszenie barier administracyjnych oraz wprowadzenie Wspólnej Taryfy Celnej dla państw trzecich. Efektem jest zniesienie przeszkód w handlu i stworzenie wspólnego rynku towarów.
Swoboda przepływu osób dla MSP oznacza swobodę prowadzenia działalności gospodarczej oraz swobodę osiedlania się. Swoboda przepływu kapitału oznaczała swobodę inwestowania (inwestycje bezpośrednie i pośrednie) oraz swobodę transferu płatności.
Wspieranie rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw to jeden z najważniejszych priorytetów Unii Europejskiej.
Strategiczny cel Unii Europejskiej do 2010 roku wyznaczony w Lizbonie w 2000 r. to stworzenie opartej na wiedzy, a zarazem najbardziej konkurencyjnej i dynamicznej gospodarki na świecie, zdolnej do systematycznego wzrostu gospodarczego, zapewniającej większą liczbę lepszych miejsc pracy w warunkach większej spójności społecznej. Strategia lizbońska, wśród działań o charakterze priorytetowym, wymienia stworzenie sprzyjających warunków umożliwiających powstawanie i rozwój firm innowacyjnych, szczególnie w grupie małych i średnich przedsiębiorstw oraz stymulowanie przedsiębiorczości.
Jej efektem jest Europejska Karta Małych Przedsiębiorstw wyznaczająca podstawowe kierunki działań wobec tej grupy firm. Karta została zatwierdzona przez Radę Unii Europejskiej (General Affairs Council) w dniu 13 czerwca 2000 roku oraz przyjęta przez Radę Europejską w Feira na posiedzeniu w dniach 19-20 czerwca 2000 roku.
Europejska Karta Małych Przedsiębiorstw definiuje zobowiązania i kierunki działania dla rządów przyjmujących jej zapisy i zasady postępowania.

Wyznaczone obszary, w których należy podejmować działania, obejmują:
1) kształcenie i szkolenia z zakresu przedsiębiorczości,
2) mniejsze koszty i łatwiejsze rozpoczęcie działalności,
3) sprawniejsze ustawodawstwo i lepsze przepisy,
4) dostępność szkoleń,
5) usprawnienie dostępu w trybie online,
6) szersza działalność wychodząca poza jednolity rynek,
7) kwestie opodatkowania i finansów,
8) zwiększenie możliwości technologicznych małych przedsiębiorstw,
9) skuteczne modele handlu elektronicznego oraz najlepsze wsparcie dla małych przedsiębiorstw,
10) rozwijanie silniejszej i skuteczniejszej reprezantacji interesów małych przedsiębiorstw na szczeblu Unii Europejskiej i poszczególnych państw. Reasumując, członkowstwo w UE to mniejsze koszty działalności i ogromny rynek zbytu.
Na szczególne wsparcie mogą liczyć przedsiębiorstwa wprowadzające nowoczesne technologie i tworzących wartość dla społeczności lokalnej.